PRZEWODNIK PO PRZYKOPIE I OKOLICACH VI

OSOBISTY PRZEWODNIK PO ENKLAWIE W ŚRODKU PUSZCZY NAPIWODZKO-RAMUCKIEJ

6. OSADNICTWO W ENKLAWIE

Impresja

Krzyżacy, którzy złamali ostatecznie opór pruskich plemion około 1283 roku (kolejne powstania niedobitków pruskich plemion już nigdy nie osiągnęły skali zrywu pod przywództwem Herkusa Monte), długo uchylali się od kolonizowania południowych rubieży państwa zakonnego.

Wildniss

Osadnictwo wymagało budowy dróg komunikacyjnych, którymi mogliby przemieszczać się Żmudzini i Litwini będący na liście kolejnych celów wojowniczego zakonu. Puszcza miała ułatwiać obronę zakonnych i diecezjalnych terytoriów wyposażonych w linię zamków na północy. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto budowę warowni, które w zamyśle zapobiegałyby dokuczliwym odwetowym najazdom Litwinów. Wybierano miejsca, w których zazwyczaj były niegdyś drewniane i ziemne fortyfikacje lub grodziska Prusów.

Barczewo

W sąsiedztwie enklawy najwcześniej powstały zamki: biskupi w Olsztynie na miejscu drewniano-ziemnej strażnicy z 1334 r. i krzyżacki w Olsztynku (w połowie XIV wieku). Wokół nich zaczęły powstawać wsie zakładane na prawie chełmińskim. Pierwszą lokowano Ruś, dzisiaj na północnym skraju rezerwatu Las Warmiński. Akt lokacyjny wydano już w 1331 roku pruskim bartnikom, lecz domostwa wzniesiono znacznie później, już po powstaniu Bartążka (1335, Jarot (1342) czy Bartąga (1345). Jej nazwę wywodzi się między innymi od pruskiego czasownika rusite – ciec.

Bartąg

Butryny

Samą enklawę zaczęto zasiedlać dopiero po bitwie pod Grunwaldem. Kapituła warmińska wydała akt lokacyjny Butryn 3 listopada 1412 roku Bibikienowi i Kninkenowi, osadźcom pruskim, którzy wystąpili do Fromborka w imieniu ziomków o wydanie aktu założycielskiego na prawie pruskim, odmianie prawa chełmińskiego stosowanej wobec lojalnych Prusów. Nazwę wsi wywodzi się od pruskiego wutris – kowal. Nazwa ewoluowała z czasem. W 1415 wieś nazywano Wuttrienen, w 1576 – Putrinen, w 1615 -  Wutrienen i Wotrinen. Mazowszanie pojawili się w Butrynach pod koniec XV wieku.

Chaberkowo

W 1857 roku Butryny rozrosły się o kolonię Nowe Butryny. Nazywano ją Chaberkowem, prawdopodobnie z powodu ubogich gleb. Zboża poprzerastane chabrami uchodziły za świadectwo biedy. Mieszkańcy utrzymywali się więc z gospodarki leśnej. W okresie międzywojennym Maria Zientarowa-Malewska i Anna Kiwit-Samulowska zorganizowały tutaj polską szkołę.

Bałdy

W 1418 roku Wielki Mistrz Zakonu nadał rycerzowi Hartmanowi 60 łanów w sąsiedztwie Butryn w zamian za obowiązek świadczenia służby konnej w zbroi w wojennej potrzebie. To początek Bałd, wsi, której nazwę wywiedziono od imienia Prusa Baudie. Kim był dla Hartmana?... Dzisiaj Bałdy to przede wszystkim placówka naukowa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Tutaj ulokowano między innymi stację ogólnoeuropejskiego radioastronomicznego systemu nasłuchiwania Galaktyki (Drogi Mlecznej) i sąsiadujących z nią przestrzeni międzygalaktycznych. Fraktalne anteny wyglądają niepozornie, ale są skuteczne… Piękne nawiązanie do spuścizny naukowej Mikołaja Kopernika, który tym okolicom przywracał życie po pustoszących wojnach polsko-krzyżackich.

W sąsiedztwie Bałdy Pieca

Pod koniec XVIII wieku za czasów Heldena, kolejnego właściciela Bałd, powstała osada smolarzy w Bałdy Piecu. W pierwszej połowie XIX wyodrębniła się w samodzielną wieś liczącą kilka zagród. Leży między dwoma niewielkimi jeziorami w sąsiedztwie malowniczej polany Pachy, którą skolonizowały bobry.

Gdzieś koło Zgniłochy

Zgniłocha, pierwsza od strony Nidzicy wieś enklawy położona w pobliżu jeziora Gim, powstała w 1696 roku dzięki staraniom zarządu lasów książęcych. Ulokowano ją przy trakcie wiodącym z Warszawy  przez Nidzicę do Olsztyna, który z czasem, jako dogodniejszy, przejął funkcję traktu biskupiego z Warszawy przez Pułtusk, Grudusk, Muszaki, Bałdy, Olsztyn i dalej do Lidzbarka Warmińskiego. Przedłużenie obu szlaków sięgało Królewca. Korzystne położenie sprzyjało stosunkowo szybkiemu rozwojowi osady.

Gdzieś w sąsiedztwie Nowej Kaletki

Nowa Kaletka, kolejna wieś przed Butrynami, była najpierw kolonią Kaletki (dzisiaj Starej Kaletki) założonej w XVII wieku. Została wyodrębniona w 1827 roku, a że przez nią przebiegał trakt do Butryn, szybko stała się ważniejsza. Była świadkiem wielu dramatycznych wydarzeń: pożarów, epizodów wojennych i walki o polskość tutejszych mieszkańców na przełomie XIX i XX wieku. Tutaj uczył się Michał Lengowski, warmiński poeta i etnograf. Maria Zientara-Malewska organizowała po I wojnie światowej polskie przedszkole. Kilka innych osób prowadziło polskie szkoły w Nowej Kaletce i w pobliskich miejscowościach. W najtrudniejszych chwilach dla przyznających się do polskości Warmiaków i Mazurów w weimarskich a potem nazistowskich Prusach…

Stara Kaletka

Starą Kaletkę założono w XVII wieku jako osadę smolarzy. Jej nazwę wywodzi się od kalety, mieszka na pieniądze. Trochę więc dziwi, że pierwszymi osadnikami nie byli kaletnicy. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1658 i z 1673 roku. Dzisiaj wieś leży nad mocno zarośniętym zanikającym jeziorem w otoczeniu starego lasu. Ma niepowtarzalny historyczny charakter. Odwiedzając ją miewam nieodparte wrażenie zatrzymania w czasie… Stąd nad Jezioro Łańskiego wiedzie dukt, którym można dojść do południowej granicy starodrzewu Lasu Warmińskiego i do półwyspu Lalka.

Pokrzywy

Pokrzywy powstały w latach dwudziestych XIX wieku jako osada założona przez zarząd lasów królewskich dla robotników leśnych.  

Drogą do Nowego Przykopu

Sąsiedni Nowy Przykop był najpierw kolonią Przykopu powołaną do życia w latach dwudziestych XX wieku, znaną pod nazwą Dziuchy i Jaśniewo. Od 1928 roku stanowi odrębną miejscowość.

Nowa Wieś

Nowa Wieś, wielkością niewiele ustępująca Butrynom, powstała na początku XIX wieku. Protokoły założycielskie potwierdzające zawarcie wiecznej dzierżawy między zarządem lasów królewskich a osadnikami spod Nidzicy i Szczytna spisano w 1801 i 1802 roku. Pierwszy sołtys, Tomasz Dominik, Mazur spod Jedwabna, złożył przysięgę sołecką dopiero w 1816 roku. Nowa Wieś rozwijała się stosunkowo szybko, zwłaszcza po likwidacji huty szkła w Jełguniu.

W jełguńskim mateczniku

Sam Jełguń został założony w miejscu starych osad z epoki kamiennej i z czasów kształtowania się wczesno pruskiej wspólnoty plemiennej. Miejscowość rozrastała się wokół karczmy przy trakcie z Olsztyna do Nidzicy i huty szkła wybudowanej w 1785 roku, której wyroby trafiały do Królewca, Elbląga, Gdańska… Do dzisiaj zachowały się w rezerwacie Las Warmiński brukowane drogi, budząc niekiedy zdumienie. Ostatecznie wieś zniknęła w latach trzydziestych XX wieku, kiedy Łańsk stał się terenem łowieckim Wielkiego Łowczego III Rzeszy, Hermana Göringa.

Wejście do Łajsu

Łajs założono w 1708 roku na podstawie aktu lokacyjnego zarządu lasów królewskich. Nazwę wsi wywiedziono ze staropruskiego słowa lauks oznaczającego pole wydarte lasom. Nic jednak nie wskazuje na jakiekolwiek powiązania wsi z historią plemion pruskich. Przed II wojną światową przyjeżdżali tu wczasowicze z Królewca i Berlina. Łajs nazywano z tego powodu Gold Grube. Być może przesmyk między Jeziorem Łajskim a jeziorem Kośno przedstawiał w czasach pruskich wartość obronną, lecz brak wzmianek o tego rodzaju odkryciach.

W dolinie bobrów

W okolicy jest wiele śladów świadczących o trudnej egzystencji dawnych osadników. W dolinie bobrów przylegającej do Bałd są pozostałości starej grobli, która spiętrzała wodę dla nieistniejącego już młyna. Miejsce to stało się ostoją czarnego dzięcioła ustanowioną przez nadleśnictwo w Jedwabnie. Bobry uczyniły z tego zakątka przyrodniczą enklawę na miarę ścisłego rezerwatu przyrody.

Dolina Dzierzgunki

Nieopodal Kurek (dawnego miejsca kultu pruskiej bogini urodzaju Curche) i naprzeciwko Ząbia istniały w XVIII i XIX wieku osady Dzierzguny i Dzierzguński Młyn ulokowane po drugiej stronie Jeziora Łańskiego pomiędzy ujściem Dzierzgunki wpadającej do jeziora kilkaset metrów za ujściem Łyny a dzisiejszym matecznikiem dzikich zwierząt na obszernym występie wschodniego brzegu. Droga wzdłuż jeziora wiedzie w pewnej chwili przez wysoką groblę, z której widać początek obiecującej doliny. Był tutaj młyn napędzany nurtem spiętrzonej strugi. W dolinie ciągnącej się na przestrzeni ponad dwóch kilometrów w stronę Starej Kaletki i opasującej Dzierzguny od wschodu były stawy hodowlane. Zostały po nich zarośnięte oczka - siedliska ptactwa wodnego i żerowiska bielików, jastrzębi, orlików, wszędobylskich kruków…

W mateczniku Dzierzguny

Dzierzguny zaistniały w dokumentach archiwalnych jako Dziergunk (1755), Dzierdzunka (1772), Diergunka (1785), Dziersgunken (1790), Dziergunken (1820), Dzyrzgunken (1868), Dzyrgunka (1875), Dziergunka (1879), Dzierzgunka (1881)… Ów bałagan nazewniczy próbowali zmienić Niemcy w 1938 roku, nadając miejscu nazwę Kiebitzbruch (krzyk czajki?, złamana czajka?) i zastępując nazwę Dziergunkenmühle (Dzierzguński Młyn) nazwą Kiebitzbruchmühle. Nie przyjęły się. Dzisiaj nazwę przypisano Leśnictwu Dzierzguny z siedzibą w… Nowej Kaletce. Z dala od jeziora i rzeki. Po obu wsiach została budząca zdziwienie plątanina leśnych dróg rozrywających monolit morenowych wzniesień.

W Przykopie

Sam Przykop powstał w XVI wieku na podstawie aktu lokacyjnego wydanego przez Kapitułę Warmińską 4 lutego 1575 roku. Ów dokument finalizował wieloletnie starania przybyłych z południa Mazowszan i mieszkańców Butryn o założenie odrębnej wsi. W Przykopie działała karczma, w której nocowali biskupi obejmujący diecezję warmińską po przekroczeniu granicy od strony Muszak. Potwierdzono tu pobyt Stefana Radziejowskiego, kuzyna Jana III Sobieskiego, i kolejnego biskupa, Jana Zbąskiego. Po karczmie nie ma niestety śladu…

Kurki

Te krótkie notki pokazują, jak opieszale przebiegało osadnictwo w enklawie. Słabe gleby, puszczańskie otoczenie, rzeźba terenu utrudniająca budowę dróg, mnóstwo naturalnych przeszkód: nieobliczalnych rzek, rozległych bagien, rynnowych jezior w otoczeniu stromych moren… i skłonność krzyżackich a potem pruskich władz do utrzymywania pogranicza w stanie dzikości… 

Jezioro Zdręczno

Okolice te w latach trzydziestych stały się zapleczem dla poligonu wojskowego w Muszakach, lotniska w Szymanach i szkół wojskowych. Pas nadgraniczny służył  skrytej koncentracji Wermachtu przed napaścią na Polskę we wrześniu 1939 roku.

Bunkier z II wojny światowej

W 1945 roku hitlerowcy liczyli na powstrzymanie ofensywy Armii Czerwonej na rozbudowywanych w pośpiechu liniach obronnych, jednakże zabrakło im wyobraźni i determinacji Finów, którzy na przełomie 1939 i 1940 roku przeciwstawili sowieckiej agresji niezwykle skuteczną taktykę  typową dla mobilnych jednostek specjalnych i ruchliwej partyzantki. Zresztą w styczniu 1945 roku przewaga Armii Czerwonej była miażdżąca, a jej determinacja i doświadczenie zdobyte kosztem milionów ofiar nieporównanie większe. Można tylko gdybać, czy wojna manewrowa dałaby cokolwiek w warunkach niezwykle ostrej styczniowej zimy 1945 roku, zwłaszcza na wielokrotnie mniejszym teatrze działań wojennych niż tajga pełna jezior na pograniczu fińsko-rosyjskim.

Łutynowo nieopodal rezerwatu błotnych żółwi